Цифрландыру монополияларды бақылауға қалай көмектеседі?

Табиғи монополиялар саласындағы ашықтық халық үшін әділ тарифтерді қамтамасыз етеді

ҚР-дағы цифрландыру деңгейі әлемдегі орташа деңгейден ғана емес, сонымен қатар көптеген дамыған елдердің көрсеткіштерінен де айтарлықтай жоғары. Биыл Қазақстан БҰҰ мониторингіне енгізілген 193 елдің ішінде электронды үкіметті дамыту бойынша 28-орынға шықты, ал 2020 жылы 29-орынға ие болғанын бұған дейін жазған болатынбыз. Қазақстан ТМД мен Орталық Азия елдерін ғана емес, сонымен қатар Ирландия, Канада, Италия, Бельгия, Чехия және т. б. секілді алдыңғы орындағы мемлекеттерді де айтарлықтай басып озды. Сонымен қатар, азаматтардың электронды қатысу рейтингінде (E-Participation Index, EPI) рейтингінде Қазақстан 15-орынға ие болды, бұл әлемдегі ең күшті көрсеткіштердің бірі.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қызметтерді цифрландырудың маңыздылығына тоқталып, атап айтқанда, елімізде мемлекеттік қызметтердің 90%-дан астамы электронды форматта жүзеге асырылып жатқанын және бұл әлемдегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі екенін атап өтті.

ҚР-дағы рәсімдердің ашықтығына және тарифтерді белгілеу үдерісіне оң әсер еткен қызметтерді табысты цифрландыру мысалдарының бірі 2019 жылы «Монополист» электронды деректер базасын іске қосу. Мәліметтер базасы табиғи монополиялар субъектілерінің (ТМС) және әлеуметтік маңызды нарық субъектілерінің (ӘМНС) барлық қызметін цифрландыруға арналған.

Естеріңізге сала кетейік, халықтың өмір сүру деңгейі, баға саясаты және негізгі әлеуметтік маңызы бар салалардың жағдайы, айталық, коммуналдық шаруашылық, инфрақұрылым және т. б. тікелей әсер етеді.

Жалпы, ҚР-дағы монополистердің қызметін барынша ашық цифрлық форматқа көшіру іздестірілуде. Атап айтқанда, бүгінде ТМС «Атамекен» ҰКП-ның «Сатып алудың бірыңғай терезесі» порталына, Mitwork, «Еуразия Тек», «Каспий тендер», «Электрондық сауда порталы», «ЕТБ электронды сауда алаңы», «ЕТС — Тендер», «Самұрық-Қазына ҰӘҚ», мемлекеттік сатып алулар, жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алулары және «Бәйтерек» ҰБХ. Нәтижесінде, ТМС тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді қандай электрондық сауда алаңында сатып алуды өз бетінше таңдай алады.

Қазіргі уақытта «Монополист» деректер базасының функционалдығын кеңейту бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Ескертпе: ҚР-дағы ТМС инвестициялық бағдарламаны бекітеді, оған ТМС қызметтерінің тарифін белгілеу тәуелді болады. Мұндай бағдарламалардың мақсаты қолайлы техникалық, экономикалық және экологиялық әсерлерге қол жеткізу.

Қарапайым тілмен айтқанда, соңғы қызметтің тарифтері қандай болатыны, басқалармен қатар, монополист кәсіпорынның инвестициялық жоспары мен инвестициялық салымдары қандай болатынына байланысты. Мысалы, егер энергетикалық компания туралы айтатын болсақ, онда инвестициялық жоспар энергия өткізетін инфрақұрылымды немесе энергия өндіруші жабдықты дамытуды, қалпына келтіруді және жаңартуды қамтуы мүмкін. Кәсіпорынның бұған қанша ақша салғанына байланысты бұл компанияның кәсіпорындар мен халықты энергиямен қамтамасыз ету тарифі өзгереді.

Инвестициялық бағдарламалардың іске асырылуын және нысаналы индикаторларға қол жеткізуін бақылауды Табиғи монополияларды реттеу комитеті (ҚР ҰЭМ ТМРК) жүзеге асырады. 2020 жылға арналған есептерді қарау нәтижелері бойынша ҚР ҰЭМ ТМРК ТМС міндеттемелерін орындамағанын анықтады. Нәтижесінде еліміздің барлық өңірлерінде тұтынушыларға жалпы сомасы 13,3 млрд теңгеге қаражатты қайтару үшін уақытша өтемдік тарифтер бекітілді. 2021 жылы жағдай біршама қолайлы болып, сома 6,7 млрд теңгені құрады, бұл екі есеге жуық аз.

2022 жылғы 30 маусымдағы «Табиғи монополиялар туралы» ҚР заңына енгізілген өзгерістерге сәйкес, тарифтерді бекіту бойынша ТМС инвестициялық бағдарламасын қабылдау кезінде жергілікті атқарушы органдардың (әкімдіктер және басқалар) және өзге де мемлекеттік органдардың қорытындысы да енді ескерілді.

Жалпы, уәкілетті орган ТМС тарифтерін бекіту кезінде барлық пікірлер мен ұсыныстарды есепке алу, сондай-ақ сұрақтарға жауап алу мақсатында монополистердің өздерінің, тұтынушылардың, қоғам қайраткерлерінің және барлық мүдделі тұлғалардың қатысуымен алдағы өзгерістер, қызықтыратын сұрақтар бойынша қоғамдық тыңдаулар өткізеді.

ҚР-дағы цифрландырудың жалпы деңгейі монополистермен барынша өзара іс-қимылды электронды форматқа көшіруге мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде саладағы қоғамдық бақылауды күшейтіп, республиканың әрбір азаматы үшін деректерге қолжетімділікті ашады, сонымен қатар қағазбастылықты азайтып, көптеген процедураларды жеңілдетеді.

Ескерту: 2021 жылы ҚР-да интернет пайдаланатын 6 жастан асқан тұрғындардың үлесі қосылған жеріне қарамастан, жалпы халықтың 90,9%-ын құрады. Қалаларда бұл көрсеткіш 92,2%-ға, ауылдарда 88,8%-ға жетті. 2020 жылы интернетке қосылу деңгейі бүкіл республика бойынша 85,9%, қалалықтар бойынша 87,7% және ауылдық жерлерде 83,4% болды.

Салыстыру үшін: Халықаралық электрбайланыс одағының (The International Telecommunication Union, ITU) мәліметтері бойынша 2020 жылы бүкіл әлемде интернетті пайдаланатын адамдардың үлесі небәрі 59,1%, қалаларда — 75,6%, ауылдарда — небәрі 38,8% болды.

Осылайша, ҚР көрсеткіштері ТМД, Америка, Азия-Тынық мұхиты аймағының нәтижелерінен айтарлықтай асып түседі және Еуропа елдерінің көрсеткіштерінен сәл асып түседі. Бұл дамыған елдердің нәтижелеріне сәйкес келетін интернетке қосылудың ең жоғары деңгейі.

Дереккөз: https://finprom.kz/ru/article/cifrlandyru-monopoliyalardy-baylau-alaj-kmektesedi 

• 28.12.2022
• 253