Дарбаев А.К.
ҚР ҰЭМ Табиғи монополияларды реттеу комитетінің төрағасы
МОНОПОЛИСТЕР БАҚЫЛАУДА: 20 МИЛЛИАРД ТЕҢГЕ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРҒА ҚАЙТАРЫЛДЫ
Қазақстанның коммуналдық секторына, сондай-ақ табиғи монополиялар субъектілеріне (ТМС) тарифтерді белгілеу және бақылау процесі тұтынушылардың құқықтарын қорғау үшін қажетті уәкілетті органдар жұмысының маңызды бөлігі. ҰЭМ саласындағы мемлекеттік бақылауды ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу комитеті (ТМРК) жүзеге асырады.
Бақылауды жүзеге асыру үшін ҚР ҰЭМ ТМРК мына шараларды қабылдайды:
әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қозғайды;
ҚР табиғи монополиялар туралы заңнамасын бұзушылықтарды жою туралы ұйғарым шығарады;
материалдарды құқық қорғау және басқа органдарға береді.
Бақылау барлық ТМС әрекеттерін қамтиды. Мысалы, реттеліп көрсетілетін мемлекеттік қызметтерді көрсететін ТМС қаражатының жұмсалуын бақылау тарифтік сметалардың және инвестициялық бағдарламалардың орындалуы туралы жылдық есептерді қарау арқылы жүзеге асырылады.
Сондай-ақ, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің ТМРК салалық мемлекеттік органдармен және жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп инвестициялық бағдарлама іс-шараларын іске асыру үшін тұтыну қаражатының мақсатты пайдаланылуына бақылауды жүзеге асырады. Монополистерді бақылау үшін қоғам мен техникалық сарапшылардың тартылуы да маңызды.
Егер ТМС өз міндеттемелерін орындамаса, ҚР ҰЭМ ТМРК тұтынушыларға қайтаруды қамтамасыз етеді, бұл үшін уақытша өтемдік тарифтер (УӨТ) сияқты құрал қолданылады. Биылдың өзінде қазақстандықтар 20 млрд теңгеге жуық қаржыны қайтарып үлгерді.
Тарифтерді белгілеу процесінің ашықтығын арттыру үшін 2019 жылдан бастап «Монополист» (МБ) деректер базасы енгізілді, оның көмегімен ТМС және әлеуметтік маңызды нарық субъектілеріне (ӘМНС) өтінімдерді, есептерді және хабарламаларды беру процесі автоматтандырылған.
2023 жылдың 4 қыркүйегінде тарифтік сметаларды және инвестициялық бағдарламаларды бекітуге өтінімдерді цифрлық форматта жіберуден, қоғамдық тыңдаулар туралы хабарландыруларды жариялаудан бастап, тарифтерді белгілеудің бүкіл процесінің ашықтығы мен жариялығын арттыратын МБ жаңартылған нұсқасы қолданысқа енгізілді, тарифтерді және олардың тарифтік сметаларды және инвестициялық бағдарламаларды орындау туралы есептілікке өзгертулер бекітілді.
Бұл шара ТМС өкілдерінің бақылаушы органдардың қызметкерлерімен өзара іс-қимылын жою арқылы ықтимал сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін барынша азайтуға бағытталған.
Бұл ретте МБ жаңартылған нұсқасында тарифтік сметаның шығын бөлігін бап бойынша толтыру деректерді талдау және салыстыру мүмкіндігін, сондай-ақ тұтынушылар мен барлық тұтынушылар тарапынан бағалар мен тарифтердің тәуелсіз мониторингін қамтамасыз етеді.
МБ жаңа нұсқасы басқа мемлекеттік деректер базаларымен және электрондық сатып алу платформаларымен біріктірілген, бұл олардың сенімділігі үшін ТМС ұсынған есептілік деректерін тексеруге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, 2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап ТМС сатып алулары «Атамекен» ҰКП ақпараттық жүйесі — «Сатып алудың бірыңғай терезесі» интеграцияланған электронды форматқа толығымен көшірілді.
Бұл шаралардың барлығы сатып алу рәсімінің ашықтығын арттыруға және әлеуетті жеткізушілер арасында адал бәсекелестікке қол жеткізуге көмектеседі.
Бұл ретте монополистердің қызметіне бақылауды күшейту мақсатында 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап Тәуекелдерді басқару жүйесі (ТБЖ) аясында мемлекеттік бақылау тетігі автоматтандырылады, тексерулер адамның қатысуынсыз тағайындалады.
Сонымен қатар, ТБЖ бақылау субъектілерін тәуекел деңгейлері бойынша бөлу арқылы қолайсыз факторлардың пайда болу ықтималдығын төмендетуге бағытталған. Сондай-ақ профилактикалық тексерулер ТМС мен кәсіпкерлердің қызметіне кешенді мемлекеттік бақылауды күшейтеді.
Нәтиже — тұтынушыларға ТМС және бақылаушы органдар қызметінің барынша ашықтығы, бұл өз кезегінде сапалы қызметтерді үздіксіз алуға және тұтынушылардың құқықтарын қорғауға кепілдік береді.
Маңызды мәселе: бүгінде нарықтың жасырын қатысушыларының мәселесі өте өткір күйінде қалып отыр. Бұл негізінен еліміздің шалғай өңірлерінде дербес жұмыс істейтін монополистер (трансформаторлардың, станциялардың иелері және т. б.). Тиісінше, іс жүзінде ТМС болғанымен, мұндай кәсіпкерлер мемлекет бақылауында емес, ал олардың қызметтерін тұтынушылар тарифтердің негізсіз көтерілуінен, сапасыз қызметтерді көрсетуден және басқа да елеулі тәуекелдерден ешбір жағдайда қорғалмаған. Қазірдің өзінде мұндай 28 кәсіпкер анықталып, бақылауға алынғанымен, іс жүзінде олардың саны одан да көп.
Халықтың қауіпсіздігі үшін мұндай кәсіпкерлердің барлығы бақылауға алынып, ҚР ҰЭМ ТМРК реестріне енгізілуі тиіс. Бұл мәселеде азаматтардың өздері үлкен рөл атқарады: мұндай монополистермен кездескен әрбір адам олар туралы уәкілетті органдарға хабарлауы маңызды. Қоғамдық пікір мен азаматтардың хабардарлығы мемлекеттік органдар тарапынан осы жасырын нарық субъектілерін бақылау мен реттеуді күшейтудің драйверіне айналуы тиіс.
- 08.01.2024
- 229
